Tổng quan về bệnh thiếu máu
Thiếu máu là tình trạng bạn thiếu tế bào hồng cầu khỏe mạnh để mang đủ oxy đến các mô của cơ thể. Thiếu máu, còn được gọi là huyết sắc tố thấp (low hemoglobin), sẽ khiến bạn cảm thấy mệt mỏi và yếu ớt.
Có nhiều dạng thiếu máu, mỗi dạng có nguyên nhân riêng. Thiếu máu có thể là tạm thời hoặc lâu dài và có thể từ nhẹ đến nặng. Trong hầu hết các trường hợp, thiếu máu có nhiều hơn một nguyên nhân. Hãy đi khám bác sĩ nếu bạn nghi ngờ mình bị thiếu máu. Nó có thể là một dấu hiệu cảnh báo của một bệnh nghiêm trọng.
Các phương pháp điều trị thiếu máu, tùy thuộc vào nguyên nhân, bao gồm từ việc bổ sung thực phẩm chức năng cho đến thực hiện các thủ thuật y tế. Bạn có thể ngăn ngừa một số loại bệnh thiếu máu bằng cách ăn một chế độ ăn uống đa dạng, lành mạnh.
Triệu chứng thiếu máu
Các dấu hiệu và triệu chứng thiếu máu là khác nhau, tùy thuộc vào nguyên nhân và mức độ nghiêm trọng của bệnh thiếu máu. Tùy thuộc vào nguyên nhân gây thiếu máu, bạn có thể không có triệu chứng.
Các dấu hiệu và triệu chứng, nếu chúng xảy ra, bao gồm:
- Mệt mỏi
- Người yếu
- Da nhợt nhạt hoặc hơi vàng
- Nhịp tim không đều
- Hụt hơi
- Chóng mặt hoặc lâng lâng
- Đau ngực
- Tay chân lạnh
- Nhức đầu
Lúc đầu, bệnh thiếu máu có thể nhẹ đến mức bạn không nhận thấy. Nhưng các triệu chứng trở nên tồi tệ hơn khi tình trạng thiếu máu trở nên tồi tệ hơn.
Khi nào cần đi khám
Hẹn gặp bác sĩ để khám nếu bạn cảm thấy mệt mỏi mà không biết tại sao.
Mệt mỏi có nhiều nguyên nhân ngoài thiếu máu, vì vậy đừng cho rằng nếu bạn mệt mỏi thì bạn phải thiếu máu. Một số người biết rằng huyết sắc tố của họ thấp, là dấu hiệu cho thấy tình trạng thiếu máu, khi họ hiến máu. Nếu bạn được thông báo rằng bạn không thể hiến máu vì huyết sắc tố thấp, hãy đặt lịch hẹn với bác sĩ của bạn.
Các nguyên nhân gây bệnh thiếu máu
Thiếu máu có thể là do một tình trạng bẩm sinh hoặc do một tình trạng bạn phát triển (mắc phải). Thiếu máu xảy ra khi máu của bạn không có đủ tế bào hồng cầu.
Tình trạng thiếu máu xảy ra nếu:
- Cơ thể bạn không tạo đủ tế bào hồng cầu
- Chảy máu khiến bạn mất các tế bào hồng cầu nhanh hơn mức có thể thay thế
- Cơ thể bạn phá hủy các tế bào hồng cầu
Tế bào hồng cầu làm gì?
Cơ thể bạn tạo ra ba loại tế bào máu: bạch cầu để chống nhiễm trùng, tiểu cầu giúp đông máu, và hồng cầu mang oxy từ phổi đến các phần còn lại của cơ thể và mang carbon dioxide từ cơ thể trở lại phổi.
Các tế bào hồng cầu chứa huyết sắc tố (hemoglobin) – là một loại protein giàu chất sắt giúp máu có màu đỏ. Hemoglobin giúp các tế bào hồng cầu mang oxy từ phổi đến tất cả các bộ phận của cơ thể và mang carbon dioxide từ các bộ phận khác của cơ thể đến phổi để thở ra.
Hầu hết các tế bào máu, bao gồm cả hồng cầu, được sản xuất thường xuyên trong tủy xương của bạn – một vật liệu xốp có trong các khoang của nhiều xương lớn của bạn. Để sản xuất huyết sắc tố và tế bào hồng cầu, cơ thể bạn cần sắt, vitamin B-12, folate và các chất dinh dưỡng khác từ thực phẩm bạn ăn.
Nguyên nhân gây bệnh thiếu máu
Các loại thiếu máu khác nhau có nguyên nhân khác nhau. Có những kiểu thiếu máu sau:
- Thiếu máu do thiếu sắt. Loại thiếu máu phổ biến nhất này xảy ra do cơ thể bạn thiếu chất sắt. Tủy xương của bạn cần sắt để tạo ra huyết sắc tố. Nếu không có đủ chất sắt, cơ thể bạn không thể sản xuất đủ huyết sắc tố cho các tế bào hồng cầu. Nếu không bổ sung sắt, loại thiếu máu này xảy ra ở nhiều phụ nữ mang thai. Kiểu thiếu máu này cũng xảy ra do mất máu, chẳng hạn như chảy máu kinh nguyệt nhiều; loét dạ dày hoặc loét ruột non; ung thư ruột già; và thường xuyên sử dụng một số loại thuốc giảm đau bán không cần đơn, đặc biệt là aspirin, là thuốc có thể gây viêm niêm mạc dạ dày, dẫn đến mất máu. Điều quan trọng là phải xác định nguồn gốc của tình trạng thiếu sắt để ngăn ngừa tình trạng thiếu máu tái phát.
- Thiếu máu do thiếu vitamin. Bên cạnh sắt, cơ thể bạn cần folate và vitamin B-12 để tạo ra đủ các tế bào hồng cầu khỏe mạnh. Một chế độ ăn thiếu những chất này và các chất dinh dưỡng quan trọng khác sẽ làm giảm việc sản xuất hồng cầu. Một số người tiêu thụ đủ B-12 không thể hấp thụ vitamin. Điều này sẽ dẫn đến thiếu máu do thiếu vitamin, còn được gọi là thiếu máu ác tính (pernicious anemia).
- Thiếu máu do viêm nhiễm. Một số bệnh – chẳng hạn như ung thư, HIV/AIDS, viêm khớp dạng thấp, bệnh thận, bệnh Crohn và các bệnh viêm nhiễm cấp tính hoặc mãn tính khác — có thể cản trở quá trình sản xuất hồng cầu.
- Thiếu máu bất sản (aplastic anemia). Tình trạng thiếu máu hiếm gặp, đe dọa tính mạng này xảy ra khi cơ thể bạn không sản xuất đủ tế bào hồng cầu. Các nguyên nhân gây thiếu máu bất sản bao gồm nhiễm trùng, một số thuốc, bệnh tự miễn dịch và tiếp xúc với hóa chất độc hại.
- Thiếu máu liên quan đến bệnh tủy xương. Nhiều loại bệnh, chẳng hạn như bệnh bạch cầu (là bệnh ung thư các mô tạo máu; tiếng Anh: leukemia) và bệnh xơ hóa tủy xương (myelofibrosis), có thể gây thiếu máu do chúng ảnh hưởng đến quá trình sản xuất máu trong tủy xương. Ảnh hưởng của các loại ung thư này và các rối loạn giống như ung thư thay đổi từ nhẹ đến đe dọa tính mạng.
- Thiếu máu tán huyết (hemolytic anemia). Nhóm bệnh thiếu máu này phát triển khi các tế bào hồng cầu bị phá hủy nhanh hơn tốc độ tủy xương có thể thay thế chúng. Một số bệnh về máu gia tăng việc phá hủy hồng cầu. Bạn có thể bị thiếu máu tán huyết do di truyền, hoặc bạn có thể phát triển bệnh này sau này trong đời.
- Bệnh thiếu máu hồng cầu hình liềm. Tình trạng di truyền và đôi khi nghiêm trọng này là thiếu máu tán huyết. Nó được gây ra bởi một dạng khiếm khuyết của huyết sắc tố buộc các tế bào hồng cầu có hình dạng lưỡi liềm bất thường. Những tế bào máu bất thường này chết sớm, dẫn đến tình trạng thiếu tế bào hồng cầu mãn tính.
Các yếu tố rủi ro
Những yếu tố sau đây làm gia tăng nguy cơ xảy ra tình trạng thiếu máu:
- Một chế độ ăn uống thiếu một số vitamin và khoáng chất. Một chế độ ăn ít chất sắt, vitamin B-12, folate và đồng làm tăng nguy cơ thiếu máu.
- Các rối loạn đường ruột. Nếu bạn bị một rối loạn đường ruột ảnh hưởng đến sự hấp thụ chất dinh dưỡng trong ruột non của bạn – chẳng hạn như bệnh Crohn và bệnh celiac – bạn sẽ có nguy cơ bị thiếu máu.
- Hành kinh. Nhìn chung, phụ nữ chưa mãn kinh có nguy cơ thiếu máu do thiếu sắt cao hơn nam giới và phụ nữ sau mãn kinh. Việc hành kinh làm mất hồng cầu.
- Mang thai. Mang thai và không dùng vitamin tổng hợp có axit folic và sắt sẽ làm tăng nguy cơ thiếu máu.
- Các bệnh mãn tính. Nếu bạn bị ung thư, suy thận hoặc một bệnh mãn tính khác, bạn có nguy cơ mắc bệnh thiếu máu do bệnh mãn tính. Những bệnh này có thể dẫn đến sự thiếu hụt các tế bào hồng cầu. Mất máu chậm và mãn tính do vết loét hoặc một bệnh khác trong cơ thể bạn có thể làm cạn kiệt nguồn dự trữ sắt của cơ thể, dẫn đến thiếu máu do thiếu sắt.
- Di truyền trong gia đình. Nếu gia đình bạn có người bị thiếu máu do di truyền, chẳng hạn như bệnh thiếu máu hồng cầu hình liềm, nguy cơ bạn cũng mắc bệnh này sẽ cao hơn.
- Các yếu tố khác. Nếu trước đây bạn mắc một số bệnh nhiễm trùng, bệnh về máu và rối loạn tự miễn dịch, nguy cơ bạn mắc bệnh thiếu máu sẽ tăng lên. Ngoài ra, việc nghiện rượu, tiếp xúc với hóa chất độc hại và sử dụng một số loại thuốc có thể ảnh hưởng đến quá trình sản xuất hồng cầu và dẫn đến thiếu máu.
- Tuổi. Những người trên 65 tuổi có nguy cơ thiếu máu cao hơn.
Biến chứng từ bệnh thiếu máu
Nếu không được điều trị, bệnh thiếu máu sẽ gây ra nhiều vấn đề về sức khỏe, chẳng hạn như:
- Rất mệt mỏi. Thiếu máu trầm trọng có thể khiến bạn mệt mỏi đến mức không thể hoàn thành các công việc hàng ngày.
- Biến chứng khi mang thai. Phụ nữ mang thai bị thiếu máu do thiếu folate có nhiều khả năng bị biến chứng, chẳng hạn như sinh non.
- Các vấn đề về tim mạch. Thiếu máu có thể dẫn đến nhịp tim nhanh hoặc không đều (loạn nhịp tim). Khi bạn bị thiếu máu, tim của bạn sẽ bơm nhiều máu hơn để bù đắp cho sự thiếu hụt oxy trong máu. Điều này có thể dẫn đến tim to hoặc suy tim.
- Chết. Một số bệnh thiếu máu di truyền, chẳng hạn như bệnh thiếu máu hồng cầu hình liềm, có thể dẫn đến các biến chứng đe dọa tính mạng. Mất máu nhiều và nhanh dẫn đến thiếu máu cấp tính, nghiêm trọng và có thể gây tử vong. Ở những người lớn tuổi, bệnh thiếu máu làm tăng nguy cơ tử vong.
Phòng ngừa bệnh thiếu máu
Nhiều kiểu thiếu máu không thể ngăn ngừa được. Nhưng bạn có thể phòng tránh tình trạng thiếu máu do thiếu sắt và thiếu máu do thiếu vitamin bằng cách ăn một chế độ ăn uống chứa nhiều loại vitamin và khoáng chất sau:
- Sắt. Thực phẩm giàu chất sắt bao gồm thịt bò và các loại thịt khác, đậu, đậu lăng, ngũ cốc tăng cường chất sắt, rau lá xanh đậm và trái cây sấy khô.
- Folate. Chất dinh dưỡng này và axit folic dạng tổng hợp của nó có trong trái cây và nước ép trái cây, rau có lá màu xanh đậm, đậu Hà Lan, đậu tây, đậu phộng và các sản phẩm ngũ cốc giàu dinh dưỡng như bánh mì, ngũ cốc, mì ống và gạo.
- Vitamin B-12. Thực phẩm giàu vitamin B-12 bao gồm thịt, các sản phẩm từ sữa, ngũ cốc tăng cường và các sản phẩm từ đậu nành.
- Vitamin C. Thực phẩm giàu vitamin C bao gồm trái cây và nước trái cây họ cam quýt, ớt, bông cải xanh, cà chua, dưa và dâu tây. Những thực phẩm này cũng giúp tăng khả năng hấp thụ sắt.
Nếu bạn lo lắng mình không nhận đủ vitamin và khoáng chất từ thức ăn, hãy hỏi bác sĩ xem liệu một loại vitamin tổng hợp có thể giúp ích cho bạn hay không.
Chẩn đoán bệnh thiếu máu
Để chẩn đoán bệnh thiếu máu, bác sĩ sẽ hỏi bạn về tiền sử bệnh tật và bệnh sử gia đình, tiến hành khám sức khỏe và thực hiện các xét nghiệm sau:
- Công thức máu toàn bộ (CBC). Xét nghiệm công thức máu toàn bộ được sử dụng để đếm số lượng tế bào máu trong một mẫu máu của bạn. Đối với bệnh thiếu máu, bác sĩ sẽ quan tâm đến lượng tế bào hồng cầu có trong máu (hematocrit) và huyết sắc tố trong máu của bạn. Giá trị hematocrit ở người trưởng thành khỏe mạnh thường nằm trong khoảng từ 38.3% đến 48.6% đối với nam và 35.5% và 44.9% đối với nữ. Giá trị huyết sắc tố của người trưởng thành khỏe mạnh thường là từ 13.2 đến 16.6 gram trên mỗi decilit đối với nam và từ 11.6 đến 15 gram trên mỗi decilit đối với nữ. Các con số trên có thể thấp hơn đối với những người tham gia hoạt động thể chất cường độ cao, đang mang thai hoặc lớn tuổi. Hút thuốc và sống ở trên cao có thể làm tăng các con số trên.
- Một xét nghiệm để xác định kích thước và hình dạng của các tế bào hồng cầu. Một số tế bào hồng cầu của bạn cũng có thể được kiểm tra để xem chúng có kích thước, hình dạng và màu sắc bất thường hay không.
Các xét nghiệm chẩn đoán bổ sung
Nếu bạn được chẩn đoán là mắc bệnh thiếu máu, bác sĩ có thể yêu cầu các xét nghiệm khác để xác định nguyên nhân. Đôi khi, bác sĩ sẽ cần nghiên cứu một mẫu tủy xương của bạn để chẩn đoán bệnh thiếu máu.
Điều trị bệnh thiếu máu
Việc điều trị thiếu máu tùy thuộc vào nguyên nhân.
- Thiếu máu do thiếu sắt. Việc điều trị dạng thiếu máu này thường được thực hiện bằng cách bổ sung sắt và thay đổi chế độ ăn uống. Một số người cần nhận sắt qua tĩnh mạch. Nếu nguyên nhân thiếu sắt là do mất máu mà không phải do hành kinh, thì phải xác định được nguồn chảy máu và xử lý để cầm máu. Phẫu thuật có thể cần phải thực hiện.
- Thiếu máu do thiếu vitamin. Việc điều trị tình trạng thiếu axit folic và vitamin C bao gồm bổ sung chế độ ăn uống và tăng các chất dinh dưỡng này trong chế độ ăn uống của bạn. Nếu hệ thống tiêu hóa của bạn gặp khó khăn trong việc hấp thụ vitamin B-12 từ thực phẩm bạn ăn, bạn có thể cần tiêm vitamin B-12. Lúc đầu, bạn có thể tiêm cách ngày. Cuối cùng, bạn sẽ chỉ cần tiêm mỗi tháng một lần, có thể là cần tiêm suốt đời, tùy thuộc vào tình trạng của bạn.
- Thiếu máu do bệnh mãn tính. Không có phương pháp điều trị cụ thể nào cho kiểu thiếu máu này. Các bác sĩ tập trung vào điều trị căn bệnh là nguyên nhân. Nếu các triệu chứng trở nên nghiêm trọng, việc truyền máu hoặc tiêm một hormone tổng hợp có thể giúp kích thích sản xuất hồng cầu và giảm mệt mỏi. Hormone này là erythropoietin; bình thường nó được sản xuất bởi thận của bạn.
- Thiếu máu bất sản. Việc điều trị kiểu thiếu máu này có thể được thực hiện bằng cách truyền máu để tăng lượng hồng cầu. Bạn có thể cần cấy ghép tủy xương nếu tủy xương của bạn không thể tạo ra các tế bào máu khỏe mạnh.
- Thiếu máu liên quan đến bệnh tủy xương. Việc điều trị các bệnh này có thể bao gồm sử dụng thuốc, hóa trị hoặc cấy ghép tủy xương.
- Thiếu máu tán huyết. Để quản lý tình trạng thiếu máu tán huyết, bạn cần tránh dùng các thuốc nghi ngờ, điều trị nhiễm trùng và uống thuốc ức chế hệ thống miễn dịch của bạn, vì hệ thống này có thể đang tấn công các tế bào hồng cầu của bạn. Tình trạng thiếu máu tán huyết nặng thường cần điều trị liên tục.
- Bệnh thiếu máu hồng cầu hình liềm. Việc điều trị có thể bao gồm thở oxy, dùng thuốc giảm đau, truyền dịch qua đường miệng và đường tĩnh mạch để giảm đau và ngăn ngừa biến chứng. Các bác sĩ cũng có thể đề xuất truyền máu, bổ sung axit folic và kháng sinh. Một loại thuốc điều trị ung thư gọi là hydroxyurea (Droxia, Hydrea, Siklos) cũng được sử dụng để điều trị bệnh thiếu máu hồng cầu hình liềm.
- Thalassemia. Hầu hết các dạng bệnh thalassemia đều nhẹ và không cần điều trị. Các dạng thalassemia nghiêm trọng hơn cần truyền máu, bổ sung axit folic, dùng thuốc, cắt bỏ lá lách hoặc cấy ghép tế bào gốc máu và tủy xương.
Chuẩn bị cho cuộc hẹn khám
Hãy hẹn gặp bác sĩ để khám nếu bạn bị mệt mỏi kéo dài, hoặc có các dấu hiệu hoặc triệu chứng khác khiến bạn lo lắng. Bác sĩ có thể giới thiệu bạn đến một bác sĩ chuyên điều trị rối loạn máu (bác sĩ huyết học), tim (bác sĩ tim mạch) hoặc hệ thống tiêu hóa (bác sĩ tiêu hóa).
Dưới đây là một số thông tin để giúp bạn sẵn sàng cho cuộc hẹn khám.
Bạn nên làm gì để chuẩn bị
Trước cuộc hẹn của bạn, hãy lập một danh sách về:
- Các triệu chứng của bạn và khi chúng bắt đầu
- Các thông tin cá nhân chính, bao gồm những căng thẳng lớn, thiết bị y tế được cấy ghép, việc tiếp xúc với chất độc hoặc hóa chất, và những thay đổi gần đây trong cuộc sống
- Tất cả các loại thuốc, vitamin và các thực phẩm bổ sung khác mà bạn dùng, bao gồm cả liều lượng
- Các câu hỏi để hỏi bác sĩ của bạn
Đối với bệnh thiếu máu, các câu hỏi cơ bản để hỏi bác sĩ bao gồm:
- Nguyên nhân có khả năng nhất gây ra các triệu chứng của tôi là gì?
- Có những nguyên nhân khác không?
- Tôi có cần xét nghiệm không?
- Tình trạng thiếu máu của tôi sẽ là tạm thời hay lâu dài?
- Có những phương pháp điều trị nào, và bác sĩ khuyên dùng phương pháp nào?
- Sẽ có những tác dụng phụ nào từ việc điều trị?
- Tôi có các bệnh khác. Tôi sẽ quản lý các tình trạng này cùng nhau như thế nào?
- Tôi có cần phải hạn chế chế độ ăn uống không?
- Tôi có cần thêm thực phẩm vào chế độ ăn uống của mình không? Tôi cần ăn những thực phẩm này bao lâu một lần?
Những gì bác sĩ sẽ hỏi bạn
Bác sĩ có thể hỏi bạn những câu hỏi sau:
- Các triệu chứng của bạn xuất hiện rồi biến mất, hay chúng liên tục?
- Các triệu chứng của bạn nghiêm trọng như thế nào?
- Điều gì dường như cải thiện các triệu chứng của bạn (nếu có)?
- Điều gì dường như làm trầm trọng thêm các triệu chứng của bạn (nếu có)?
- Bạn có phải là người ăn chay không?
- Bạn thường ăn bao nhiêu khẩu phần trái cây và rau củ trong một ngày?
- Bạn có uống rượu không? Nếu có, bạn thường uống bao nhiêu ly và uống thường xuyên không?
- Bạn có hút thuốc không?
- Gần đây bạn có hiến máu nhiều hơn một lần không?
